- Vetëvrasja është një fenomen kompleks, i vlerësuar nga shumë fusha shkencore dhe i konsideruar si problem serioz për shëndetin publik. Albert Kamus e shihte si një problem filozofik kryesor.
- Statistikat e vetëvrasjeve tregojnë për një shifër tronditëse të vdekjeve, me rreth 800,000 njerëz që humbin jetën çdo vit globalisht. Kjo shifër e bën vetëvrasjen një prej shkaqeve kryesore të vdekjes për të rinjtë.
- Faktorët që dërgojnë drejt vetëvrasjes përfshijnë çrregullimet e shëndetit mendor, si depresioni dhe skizofrenia, sëmundjet fizike, si dhe alkoolizmi i cili shpesh shoqërohet me probleme të shëndetit mendor.
- Identifikimi i shenjave dhe faktorëve që rrisin rrezikun e vetëvrasjes, si dhe ofrimi i mbështetjes emocionale dhe trajtimit të duhur janë hapa kritikë për parandalimin dhe trajtimin e këtij fenomeni tronditës.
Vetëvrasja është fenomen shumë kompleks i cili ka tërhequr vëmendjen e shumë filozofëve, teologëve, mjekëve, sociologëve, psikologëve dhe artistëve shekuj me radhë. Sipas Albert Kamus në “Mitin e Sizifit” vetëvrasja është i vetmi problem serioz filozofik. Si problem madhor i shëndetit publik, vetëvrasja, mban vëmendjen e shumë disiplinave shkencore mirëpo fatkeqësisht masat preventive nuk janë detyrë e lehtë për t’u kryer. Sipas Organizatës Botërore të Shëndetësisë (WHO), rreth 800,000 njerëz vdesin nga vetëvrasja çdo vit globalisht. Kjo i bie një viktimë e vetëvrarë në rreth çdo 40 sekonda. Çdo 3 sekonda ndonjë person tenton të vetëvritet. Ky fakt e bën vetëvrasjen të jetë shkaku i dytë kryesor i vdekjes mes 15 dhe 29 vjeçarëve në mbarë botën. Ky fenomen prek njerëzit e të gjitha moshave dhe gjinive megjithatë burrat kanë më shumë gjasa të vdesin nga vetëvrasja sesa gratë edhe pse gratë kanë më shumë gjasa të tentojnë në veprim të tillë.
Vetëvrasja është problem serioz në gjithë botën mirëpo statistikat ndryshojnë ndjeshëm sipas rajonit. Për shembull, vendet me të ardhura të larta priren të kenë shkallë më të lartë të vetëvrasjeve sesa vendet me të ardhura të ulëta dhe të mesme. Ka përjashtime dhe faktorë të tillë si normat kulturore, qasja në kujdesin e shëndetit mendor dhe kushtet socio-ekonomike luajnë një rol të rëndësishëm. Arsyeja pse disa njerëz vendosin të kryejnë vetëvrasje dhe disa të tjerë në rrethana të njëjta nuk marrin vendim të njëjtë është vështirë të identifikohet mirëpo me rëndësi është të dihet se vetëvrasja është e prevenueshme.
Cilët janë faktorët e rrezikut që dërgojnë deri në vetëvrasje?
Çrregullimet e shëndetit mendor: Çrregullimet e shëndetit mendor si depresioni, çrregullimi bipolar dhe skizofrenia janë të lidhura fort me rrezikun e vetëvrasjes. Këto çrregullime mund të çojnë në vuajtje të forta emocionale, dëshpërim dhe zhgënjim duke e bërë vetëvrasjen të duket si mënyra e vetme për t’i shpëtuar vuajtjes. Depresioni është diagnoza më e shpeshtë në rastet e viktimave të vetëvrasjes. Gjithkush mund të ndihet i mërzitur, i vetmuar, jo stabil prej kohe në kohë mirëpo këto ndjenja depresive kalojnë. Në rastet kur këto ndjenja janë persistente dhe çrregullojnë jetën e përditshme të personit për kohë më të gjatë diagnostikohet depresioni klinik. Disa nga shenjat e depresionit janë: ndjenja e mërzisë çdo ditë për kohë më të gjatë; humbje e interesit në aktivitete të përditshme; humbje e madhe ose shtim i madh në peshë; ndjesia e lodhjes; ndjesia e pavlerës ose pashpresës; iritabiliteti në të shumtën e kohës; mendimet suicidale. Njerëzit zakonisht janë të turpëruar të pranojnë ndjesinë e dobësisë që e sjell depresioni, nuk munden ta detektojnë që janë në depresion nga ndjesia e njohur dhe e familjarizuar e mërzisë. Gjithashtu skizofrenia paraqet një ndërveprim kompleks faktorësh që mund të rrisin rrezikun e vetëvrasjes. Rreth 10 % e njerëzve me skizofreni përfundojnë me vetëvrasje që zakonisht janë të rinj, meshkuj të papunë, në faza fillestare të çrregullimit dhe me edukim të lartë. Ndjesia e vetmisë në kohë më të gjatë, izolimi social, ndjesia e pamjaftueshmërisë dhe turpit, zhdukja e shpresës që e ardhmja mund të jetë e bukur, pesimizmi i tepërt, mungesa e mbështetjes emocionale janë shenja të vogla njëkohësisht shumë të mëdha të paralajmërimit të vetëvrasjes.
Sëmundjet fizike: Disa lloje të sëmundjeve janë të asocuara me nivel të lartë të ngritur të vetëvrasjes, p.sh: epilepsia, kanceri, HIV/AIDS, multiple sclerosis, çrregullimet seksuale. Të jetosh me një sëmundje kronike shpesh përfshin pasiguri në lidhje me përparimin e sëmundjes, rezultatet e trajtimit dhe prognozën afatgjate. Kjo pasiguri mund të çojë në ankth, frikë dhe shqetësim për atë që do të presë e ardhmja. Sëmundjet kronike mund të shkaktojnë një sërë simptomash fizike, si dhimbje, lodhje, kufizime të lëvizshmërisë dhe dëmtime njohëse. Këto simptoma mund të ndërhyjnë në aktivitetet e përditshme, punën dhe ndërveprimet sociale, duke çuar në humbje të funksionit dhe pavarësisë. Dhimbja kronike, në veçanti, është e lidhur me një rrezik të shtuar të depresionit dhe vetëvrasjes, pasi mund të jetë dobësuake dhe e vështirë për t’u menaxhuar në mënyrë efektive. Sëmundjet kronike mund të ndikojnë në marrëdhëniet shoqërore të një personi dhe ndjenjën e përkatësisë. Individët mund të përjetojnë izolim social për shkak të kufizimeve fizike, ndryshimeve në pamjen ose aftësinë, ose vështirësitë për të marrë pjesë në aktivitete shoqërore. Për më tepër, stigma dhe diskriminimi rreth disa sëmundjeve, si HIV/AIDS ose çrregullimet e shëndetit mendor, mund të izolojnë më tej individët dhe të kontribuojnë në ndjenjat e turpit, pavlefshmërisë dhe përjashtimit social.
Alkoolizmi: Alkoolizmi shpesh shoqërohet me çrregullime të shëndetit mendor si depresioni, çrregullimi bipolar dhe çrregullimet e ankthit. Këto kushte mund të rrisin ndjeshëm rrezikun e vetëvrasjes kur shoqërohen me keqpërdorimin e alkoolit. Individët mund t’i drejtohen alkoolit si një mekanizëm mbrojtës për të përballuar dhimbjen emocionale ose shqetësimin, por konsumimi i tepërt i alkoolit mund të përkeqësojë simptomat e çrregullimit dhe të kontribuojë në idetë vetëvrasëse. Alkoolizmi gjithashtu mund të çojë në ngushtime financiare, humbje pune dhe akuza ose probleme ligjore që lidhen me sjelljet e lidhura me alkoolin. Këta stresorë mund të shtojnë barrën e të jetuarit me alkoolizëm dhe të rrisin rrezikun e mendimeve ose sjelljeve vetëvrasëse, veçanërisht nëse individët ndihen të mbingarkuar nga rrethanat e tyre dhe nuk shohin rrugëdalje. Intoksikimi nga alkooli mund të ulë frenimet dhe të dëmtojë superegon, duke i bërë individët më të prirë për t’u qasur dhe përdorur mjete tentative për vetëvrasje. Individët nën ndikimin e alkoolit mund të kenë më pak gjasa të kërkojnë ndihmë ose ndërhyrje gjatë ndonjë krize, duke rritur kështu edhe më tej rrezikun e vetëvrasjes.
Janë disa mite rreth vetëvrasjes të cilat duhet të dihen si mite dhe të pranohen si alarme. Për shembull, besimi se njerëzit të cilët flasin për vetëvrasjen nuk do të tentojnë atë është mit i madh nga që shumica e njerëzve që kryejnë atë kanë dhënë alarme më parë. Njerëzit me qëllime vetëvrasëse japin paralajmërime verbale ose jo verbale. Gjithashtu është mit i madh të thuhet se një vetëvrasje e planifikuar nuk mund të parandalohet, ngase shumica e tyre mund të preventohen. Si ta detektojmë një person me qëllime vetëvrasëse? Janë disa shenja të përgjithshme të cilat mund të na ndihmojnë p.sh: izolimi social, alkoolizmi, çrregullime psikologjike, paniku ose ankthi i tepërt, irritabiliteti, depresioni madhor ose apatia, anamnezë e mëparshme, histori familjare në vetëvrasje, përmendja e shpeshtë e vdekjes dhe vetëvrasjes si dhe ndjesia e turpërimit, ndjesia e pamjaftueshmërisë dhe ngjashëm. Veprimi i cili nevojitet të realizohet në këto raste është mbështetja emocionale, mos e lini vetë personin dhe udhëzojeni urgjentisht në profesionist të shëndetit mendor. Me rëndësi jetësore është të dini që nuk jeni vetëm dhe ndihma është e disponueshme. Është e rëndësishme të kërkoni mbështetje dhe të ndërmerrni hapa proaktiv për të adresuar mendimet dhe ndjenjat vetëvrasëse. Shërimi është i mundur dhe me mbështetjen dhe trajtimin e duhur, mund të gjeni shpresë dhe shërim.
Referenca dhe linqe të dobishme për mbështetje:
- Linja Kombëtare e Parandalimit të Vetëvrasjeve: Linja Kombëtare e Parandalimit të Vetëvrasjes ofron mbështetje falas dhe konfidenciale për njerëzit në ankth, si dhe burime për individët që përjetojnë mendime vetëvrasëse dhe të dashurit e tyre. Faqja e qasjes: suicidepreventionlifeline.org
- Fondacioni Amerikan për Parandalimin e Vetëvrasjeve (AFSP): AFSP është një organizatë jofitimprurëse e dedikuar për të rritur ndërgjegjësimin, financimin e kërkimit dhe ofrimin e mbështetjes për ata që preken nga vetëvrasja. Faqja e tyre e internetit ofron informacion mbi parandalimin e vetëvrasjeve, strategjitë e përballimit dhe burimet mbështetëse. Faqja e qasjes: afsp.org
- Organizata Botërore e Shëndetësisë (OBSH): OBSH ofron të dhëna, raporte dhe burime globale për parandalimin e vetëvrasjeve dhe shëndetit mendor. Faqja e tyre e internetit ofron informacione mbi faktorët e rrezikut të vetëvrasjes, strategjitë e parandalimit dhe rekomandimet e politikave. Faqja e qasjes: who.int/mental_health/prevention/suicide
- Qendrat për Kontrollin dhe Parandalimin e Sëmundjeve (CDC): ofron statistika, gjetje kërkimore dhe strategji parandaluese që lidhen me vetëvrasjen dhe vetëdëmtimin. Faqja e tyre e internetit ofron të dhëna për shkallën e vetëvrasjeve, faktorët e rrezikut dhe përpjekjet parandaluese në Shtetet e Bashkuara. Faqja e qasjes: cdc.gov/violenceprevention/suicide.
- SOS helpline: KS 0800 12345 Linja e Jetës është një linjë ndihmëse për parandalimin e vetëvrasjeve dhe kujtdo që mendon për vetëvrasje.
